Տնտեսագիտություն բոլորի համար:
Գլուխ 7.3. ՆԵՐԴՐՄԱՆ ՊԱՀԱՆՋԱՐԿԸ:
Գլխավոր էջ Տնտեսագիտություն բոլորի համար:
MLM — Զահլահանություն թե՞ բիզնես:
Սպառողական գնումները, ինչպես տեսանք, խթանում են ՀԱԱ-ի շուրջ
երկու երրորդը միայն: Որտեղի՞ց է մնացածը: Արդեն գիտենք, որ սկիզբ
է առնում այլ գնումների հերթերում, ձեռնարկությունները ձգտում են ավելի
շատ կապիտալ կուտակել, կառավարությունը հանրային բազմապիսի արտադրանք
է գնում, օտարերկրացիները’ ամերիկյան ապրանքներ եւ
ծառայություններ:
Քննելիք հաջորդ հարցը ներդրումն է: Եվ քանի որ .սա այնքան
հանրածանոթ տնտեսական գործունեություն չէ. որքան սպառումը, ուստի
102
հարկ է մի պահ կանգ առնել’ պարզություն մտցնելու տնտեսագիտական
մեր բառացանկի մեջ:
Մարդկանց մեծամասնությունը ներդրումը պատկերացնում է որպես
բաժնետոմսերի կամ պարտատոմսերի գնում: Բայց տնտեսագետներն այլ
իմաստ են տալիս այդ տերմինին: Ըստ նրանց, ներդրումը խնայողության
փաստացի գործողության հականմանակն է, վերջինս էլ, ինչպես հիշում ենք,
սպառման ոլորտից ռեսուրսների դուրս բերումն է: Իրական ներդրումն այն
է, երբ ազատված ռեսուրսները գործի մեջ են դրվում’ արտադրության
միջոցներ ստեղծելու համար:
Իրական ներդրումը չի ենթադրում բաժնետոմսերի կամ պարտատոմսերի
պարտադիր գնում: Երբ բորսայում սովորական արժեթուղթ կամ պարտատոմս
ենք գնում, սովորաբար գնում ենք դրանց նախկին տիրոջից: Հետե-
վաբար, տնտեսագիտության տեսակետից ներդրման մեր անձնական գործողությունը
սեփականության սոսկ փոխանցում է, առանց նյութական նոր
բարիքների ուղղակի ստեղծման: Ա-ն առձեռն վճարում է Բ-ին եւ ձեռք է
բերում «Ջենրլ Մոթրզի» բաժնետոմսը: Բ-ն ստանում է Ա-ի կանխիկ դրամը
եւ, անկասկած, օգտագործում է Գ-ից բաժնետոմս գնելու համար: Բայց Ա-ի,
Բ-ի եւ Գ-ի միջեւ կատարվող գործարքը որեւէ կերպ չի փոխում իրական
կապիտալի փաստացի քանակը տնտեսության մեջ: Միայն այն դեպքում,
երբ նոր թողարկված բաժնետոմսեր կամ պարտատոմսեր ենք գնում եւ
դրանցից ստացված եկամուտներն ուղղակիորեն հատկացնում նոր սարքավորում
կամ գործարան ձեռք բերելուն, ապա, մեր անձնական ֆինանսական
ներդրման գործողությունը նյութական բարիքներ է ստեղծում հանրության
համար: Այդ դեպքում, Ա-ն իր բաժնետոմսն ուղղակիորեն (կամ բրոքերի
միջնորդությամբ) գնում է հենց «Ջենրլ Մոթրզից», եւ վերջինս կարող է
Ա-ի վճարած կանխիկ դրամը ծախսել նոր արտադրության միջոցներ ձեռք
բերելու նպատակով, ինչ եւ, հավանաբար, արվում է:
Այսպիսով, ներդրման շատ հարցեր, ինչպես տնտեսագետներն են պատկերացնում,
մեզնից շատերին գրեթե ծանոթ չեն: Սա ճշմարիտ է ոչ միայն
այն պատճառով, որ իրական ել անձնական ֆինանսական ներդրումները
տարբեր բաներ են, այլ որովհետեւ երկրի իրական ներդրողները սովորաբար
գործում են որեւէ հաստատության անունից, որ էապես տարբերվում
է մեզ քաջ ծանոթ ընտանեկան ներդրումից: Տնօրենների խորհուրդները,
գործադիր տնօրենները կամ փոքր ձեռնարկությունների սեփականատերերը
անձինք են, որոնք որոշում են գործարարությունից ստացված կանխիկ
դրամով նոր արտադրական հզորությունների ստեղծումը կամ չստեղծումը,
եւ այդ վճիռներն իրենց բնույթով ու նպատակներով խիստ տարբերվում
են մեր’ ընտանեկան հատվածի ներկայացուցիչներիս քաջ հայտնի որոշումներից:
103
Ընտանիքներն ապրանքներ են գնում’ բավարարելու իրենց կարիքներն
ու ցանկությունները, եւ տեսանք, թե որքան կայուն է սպառելու նրանց
հակումը: Սակայն ներդրումն անձնական նկատառումներով չի որոշվում:
Վճիռ կայացնելու միակ պատշաճ նկատառումն այն է’ արդյո՞ք հիմնական
միջոցների ավելացումն իր հետ եկամուտների հավելաճ կբերի, թե ոչ: Ի
տարբերություն ընտանեկան հատվածի, գործարարության մղիչ ուժը շահույթն
է: Ասում են’ «Ես բիզնեսում եմ ոչ առողջությանս համար»:
Շահույթի հրամայականը, իհարկե, կարեւորագույնն է կապիտալիզմի
համար, նրա զարգացման աղբյուրն է, միաժամանակ’ նրա տեղական շատ
համաճարակների արմատը: Սակայն ՀԱԱ-ի տեսակետից, շահույթի կարե-
վորությունը դրա’ դեպի ապագան ուղղվածությունն է: Ֆիրման կարող է
խոշոր շահույթ ունենալ առկա գործարանով եւ սարքավորումներով, բայց
եթե լրացուցիչ ներդրումից շահույթ չի ակնկալում, ապա կապիտալի հավելում
չի ունենա: Մեկ այլ ֆիրմա կարող է ընթացիկ կորուստներ կրել,
բայց եթե նոր արտադրատեսակի արտադրությունից խոշոր շահույթ է
սպասվում, կարող է ի վիճակի լինել զգալի կապիտալ ծախսեր կատարել:
Հայացքն ուղղված է միշտ դեպի առաջ, ետ’ երբեք:
Ներդրման վճիռ կայացնելու նախագուշակ այս հատկությունը հիմնավոր
պատճառ ունի: Ներդրման ծախսերով գնված հիմնական միջոցները, սովորաբար,
երկարատեւ ժամանակի համար են նախատեսվում ել դանդաղորեն
են վերադարձնում կատարված ծախսերը: հ լրումն, դրանք հաճախ խիստ
մասնագիտացված են: Եթե կապիտալ ծախսերը փոխհատուցվեին մի քանի
շաբաթվա, ամիսների կամ նույնիսկ մեկ-երկու տարվա ընթացքում, կամ
եթե հնարավոր լիներ արտադրության միջոցներն արագ հարմարեցնել
արտադրական տարբեր նպատակների համար, ռիսկն այդքան մեծ չէր լինի:
Բայց գծագրական տախտակից մինչեւ զանգվածային արտադրություն սովորաբար
տեւում է երեքից հինգ տարի: Սա նշանակում է կանխատեսել
պահանջարկի բնույթը ոչ այնքան մոտ ապագայում: Բացի դրանից, արտադրության
միջոցները, ընդհանրապես, տեւական օգտագործման բնույթի
են’ նախատեսված տասը եւ ավելի տարի շահագործելու համար, իսկ դրանց
այլընտրանքային կիրառությունը սահմանափակ է կամ առհասարակ’ անհնարին:
Հնարավոր չէ գործվածք արտադրել պողպատաձուլական գործարանում
կամ պողպատ ստանալ մանվածքային ֆաբրիկայում:
Ներդրում կատարելու վճիռն, այսպիսով, մշտապես «հայում» է ապագային:
Նույնիսկ Եթե կառուցելու խթանը տեսանելի է այսօր, միեւնույն է,
ներդրում կատարել-չկատարելու որոշման հաշվարկներն անհրաժեշտաբար
նկատի պիտի առնեն ֆիրմայի ապագա եկամտի հոսքը: Այս ակնկալություններն
ավելի անկայուն, անհուսալի են, քան սպառողին կողմնորոշող առօրյա
իղձերն ու մղումները: Ակնկալությունները, հիմնված գուշակումների, թե
104
կանխատեսումների վրա, ենթակա են հանկարծակի ել կտրուկ շրջադարձերի,
մի բան, որ հազվադեպ է սպառողական ծախսումներում:
Եզրակացությունը շատ կարեւոր է ՀԱԱ֊ը հասկանալու համար: Ներդըր-
մանը հատուկ է անկայունությունը, անհուսալիությունը, որից զերծ է սպառումը:
Կարճատել ժամանակամիջոցում այդ անկայունությունը հաճախ խիստ
տատանումներով դրսեւորվում է գույք գնելու պարագայում: Սովորաբար
պահեստավորումը չենք դիտում որպես մեր հիմնական հարստության մաս,
բայց այդպես է, եւ դրանում համոզվում ենք, օրինակ, երբ ածխի մեր
պաշարները սպառվում են, իսկ ածխահատները գործադուլի մեջ են: Պաշարի
գնման տատանումներն առաջանում են ձեռնարկատերերի կողմից պաշարի
գնումները կտրուկ ավելացնելու կամ նվազեցնելու պատճառով: Գնումներն
ավելացնելիս, անշուշտ, նպաստում են ապրանքների պահանջարկի արագ
վերելքին: կրճատման դեպքում տեղի է ունենում պահանջարկի համարժեք
անկում: Բերենք մի պերճախոս օրինակ: 1982 թվականի վերջին ե-
ռամսյակում ձեռնարկություններն ազատվում էին պաշարից տարեկան 60
միլիարդ դոլարի սահմանում: Հինգ եռամսյակ անց արդեն պաշար էին
կուտակում տարեկան 92 միլիարդ դոլարի սահմանում: Սա էլ հենց առաջացրեց
ՀԱԱ-ի պահանջարկի վերելք 152 միլիարդ դոլարի չափով:
Ներդրման անկայունության երկրորդ ձեւը պայմանավորված է գործարարության
ավելի երկարատեւ ցիկլով’ իր անկանոն վերուվարումներով
հանդերձ: Երբ մոտ ապագայի հեռանկարը մռայլ է, ներդրման ծախսումները
կարող են կտրուկ ընկնել: 1930-ականների Մեծ ճգնաժամի տարիներին
գործարարությունը փաստորեն դադարեց ընդլայնվել, իսկ մեքենաներն ու
սարքավորումները փոխարինվեցին իսպառ մաշվելուց հետո: 1929-1933
թվականների ընթացքում, երբ ընտանեկան սպառումը նվազեց 41 տոկոսով,
ներդրումն ընկավ 91 տոկոսով: Փաստորեն, Մեծ ճգնաժամի ամենածանր
Ժամանակահատվածում երկրռւմ գործազրկության մեկ երրորդը արտադրության
միջոցների պահանջարկի կործանարար անկման ուղղակի հետեւանքն
էր: Եվ հակառակը, Երբ 1933 թվականին երկիրը դուրս եկավ ճգնաժամից,
հաջորդ յոթ տարիներին սպառումն աճե<յ կիսով չափ, իսկ ներդրումը’ ինն
անգամ:
Ներդրման մի հայեցակետ եւս արժանի է ուշադրության: Ներդրումը ոչ
միայն տնտեսության շարժիչ եւ ներզոր ապակայունացնող ուժ է, այլեւ իր
ազդեցությունը մեծացնում է, ինչպես տնտեսագետներն են անվանում,
բազմապատկիչի հարաբերության պատճառով: Բազմապատկիչի գաղափարը
շատ պարզ է: Ծախսումների որեւէ փոփոխության դեպքում (օրինակ, որեւէ
նոր ծրագրի ներդրում) բանվորների աշխատավարձի, նյութերի ել շատ այլ
105
նպատակներով ծախսված դրամն այդտեղ կանգ չի առնում: Առաջին փուլում
այդ դրամն ստացողներն էլ իրենց հերթին են ծախսում, ու այսպես, առաջին
բռնկումները ստեղծում են երկրորդային, երրորդային բռնկումներ, մինչեւ
որ ազդեցությունն ի վերջո մարում է:
Տնտեսագետների հաշվարկով, բազմապատկիչի ազդեցությունը մեկ
տարվա ընթացքում հավասար է մոտավորապես երկուսի: Այսպես, 1980
թվականի չորրորդ եռամսյակում ծախսումների 23 միլիարդ դոլար կրճատումը
երկրի մասշտաբով կրկնակի կրճատեց եկամուտները’ ՀԱԱ-ի պահանջարկը
նվազեցնելով 46 միլիարդ դոլարով: Եվ, իհարկե, երբ ներդրումն
աճում է, ասենք, 10 միլիարդով, երկիրն ունենում է եկամտի սկզբնական
այդ 10 միլիարդի աճը եւ եւս 10 միլիարդ լրացուցիչ հավելում’ բազմապատկիչի
արդյունքից:
Այստեղից հետեւում է երկու էական եզրակացություն: Առաջին, ներդրումը
տնտեսության շարժիչ ուժ է, եւ ոչ’ շարժվող մաս: Աներկբայելի է,
որ, ինչպես սպառման դեպքում, ներդրման ծախսումները նույնպես ենթակա
Են ձեռնարկությունների ստացած եկամուտների ազդեցությանը: Որոշ ներդրումներ
նմանվում են սպառման ոլորտի գնումներին: Բայց ներդրման
տարբերիչ բնույթը, որպես ռիսկի գործոն պարունակող գործունեություն,
այն է, որ սա ոչ թե «վագոն» է, այլ’ «շոգեքարշ» եւ առաջնորդում է
տնտեսությունը:
Երկրորդ, ներդրման ծախսումների շարժիչ, անկախ ուժի գաղափարն
ամփոփում է մասնակի պատասխանն այն հարցի, թե ինչու են տնտեսա-
‘ գետները տարակարծիք, մասնավորապես, հեռանկարի հարցում: Պատճառն
այն է, որ ոչ ոք չի կարող ասել, թե ներդրումն ինչպիսին կլինի: Քաղաքական
տարբեր համոզմունքների բազմաթիվ տնտեսագետներ թերեւս կհա-
մաձայնեն սպառողական ծախսումները կանխատեսելու հարցում, եթե
հայտնի լինի ՀԱԱ-ի որոշակի չափ, իսկ ներդրումների չափը նույնիսկ
մոտավոր որոշելու մեթոդ գոյություն չունի: Ահա այստեղ է, որ տեսաբանները,
հանրահայտ փաստերի իրենց տարբեր մեկնաբանություններով, կարող
են էապես համաձայնության ^չգալ:
Սակայն սա չի նշանակում, թե հաջորդ տարվա ներդրումները կանխա-
տեսելու բացարձակապես ոչ մի ճանապարհ չկա: Բացառությամբ իրական
ճգնաժամերի, ներդրումները զգալի շեղումներ չեն արձանագրում: Ավելին,
ներդրման որոշումների վրա զգալիորեն ազդում է փոխառյալ դրամի արժեքը,
ուստի տնտեսագետներն ինչ-որ բանալի ունեն’ ներդրման «վարքը»
հասկանալու համար: Դա շահույթի’ նրանց կանխատեսած տոկոսադրույքն
է: Բորսան նույնպես կարող է լուծումներ հուշել (տե’ս շրջանակը): Սակայն
106
բոլոր այս օգնող հանգամանքներով հանդերձ, փաստը մնում է փաստ, որ
ներդրման ծախսումները որոշելը նման է պատահական հանած խաղաթղթի :
107
