ԱԴԱՄ ՍՄԻԹ (1723-1790)
Գլխավոր էջ Տնտեսագիտություն բոլորի համար:
Ադամ Սմիթը տնտեսագիտությա ն հովանավոր սուրբն Է, մտավոր հսկա մի կերպար: Նրա փառքը նրա գլուխգործոցն Է. որի մասին բոլորը լսել են ել որը գրեթե ոչ ոք չի կարդացել’ «Ազգերի հարստությունը» (The Wealth
28
Ադամ Սմիթը տնտեսագիտության հովանավոր սուրբն է, մտավոր հսկա
մի կերպար։ Նրա փառքը նրա գլուխգործոցն է. որի մասին բոլորը լսել են
եւ որը գրեթե ոչ ոք չի կարդացել «Ազգերի հարստությունը» (The Wealt
of Nations) աշխատությունն Է, հրապարակված 1776 թ.՝ Անկախության
հոչակւսգրի տարում։ Ամեն ինչ հաշվի առնելով, դժվար Է ասել, թե այս
երկու փաստաթղթերից որը պատմական ավելի մեծ նշանակություն ունի։
Հռչակագիրը հասարակությանը կոչ Էր անում «Կյանքի. Ազատության եւ
Երջանկության ձգտման»։ Իսկ «Ազգերի հւսրստությունը» բացատրում Էր,
թե ինչպես Է գործում այդպիսի հասարակությունը։ Այս գիրքը Սմիթը սկսում
Է մի մոլորեցնող հարցով։ Շուկայի գործիչները, ինչպես գիտենք, բոլորն
Էլ առաջնորդվում են ւիոդ աշխւււտելու, իրենց «վիճակը բարելավելու»
ձգտումով, ինչպես Սմիթն Է ասում։ Հարցն ակնհայտ Է։ Ինչպե՞ս Է
շուկսւյական հասարակությունը կւււնխում սեփւսկսւն շահերին հետամուտ,
շահութատենչ անհատներին իրենց համաքաղաքացիներից փրկագին շորթել։
Ինչպե՞ս կարող Է սոցիալապես գործուն կւսրգւււվորումը ծագել սոցիա-
լապես վտանգավոր ւււյնպիսի մի շարժառիթից, ինչպիսին սեփսւկան վիճակի
բսւրելէււվումն Է։
ՄՏԱՑՐԻՎ ՊՐՈՖԵՍՈՐԻ ԴԻՄԱՆԿԱՐԸ
«Ե ս պճնամոլ Եմ միայն ի մ գրքերում»,- մի առիթով այսպես է Ադամ Սմիթը ներկայացրել իրեն: Իսկապես, հայտնի մեդալիոնին պատկերված կիսադեմը մի սովորական դեմք Է: Ի լրումն, Սմիթն ուներ տարօրինակ սայթաքող քայլվածք, որն ընկերներից մեկը անվանել Էր թրթուրանման, եւ անուշադրության տխրահռչակ բռնկումներ: Սի անգամ այնքան Էր տարված զրույցով, որ ընկավ փոսի մեջ: Սի քանի այլ արկածներ են պատահել Սմիթի հետ վաղ տարիքում: Հավանաբար ամենամեծ արկածը պատահել Է չորս տարեկանում, Երբ նրան առեւանգել Է գնչուների մի թափառախումբ, որն անցնում Էր Քըրքեյդիի’ Շոտլսւնդիայում գտնվող նրա հայրենի գյուղակի մոտով: Աոեւանգողները նրան պահել են միայն մի քա նի ժամ. Նրանք հավանաբար զգացել են, որ, ինչպես կենսագիրներից մեկն Է գրել, «Վախենամ, նրանից շատ վատ գնչու դուրս կգա ր»: Տա սնվեց տարեկանում, որպես խոստումնալից ուսանող, Սմիթը կրթա թոշակ շահեց, որը նրան տարավ Օքսֆորդ: Սակայն Օքսֆորդն այն ժամանակ կրթական այնպիսի կենտրոն չէր, ինչպես այսօր է: Կանոնավոր կրթություն գրեթե չկար, ուսանողներին տրված էր ինքնակրթության ազա տություն’ պայմանով, որ վտանգավոր գրքեր չկարդան: Սմիթին գրեթե հեռացնում էին, այն բանի համար, որ պահում էր Դեյվիդ Հյումի «Մարդկային բնությա ն տրակտատը»’ մի աշխատություն, որն ա յժմ համարվում է XVIII դարի փիլիսոփայական գլուխգործոցներից մեկը:
29
«Ես պճնամոլ եմ միայն իմ գրքերում»,– մի առիթով այսպես է Ադամ
Սմիթը ներկայացրել իրեն։ Իսկապես, հայտնի մեդալիոնին պատկերված
կիսադեմը մի սովորական դեմք Է։ Ի լրումն, Սմիթն ուներ տարօրինակ
սայթաքող քայլվածք, որն ընկերներից մեկը անվանել Էր թրթուրանման, եւ
անուշադրության տխրահռչակ բռնկումներ։ Մի անգամ այնքան Էր տարված
զրույցով, որ ընկավ վւոսի մեջ։
Մի քանի այլ արկածներ են պատահել Սմիթի հետ վաղ տարիքում։
Հավանաբար ամենամեծ արկածը պատահել Է չորս տարեկանում, երբ նրան
առեւանգել Է գնչուների մի թաւիաոախումբ, որն անցնում Էր Քըրքեյդիի՝
Շոտլանդիսւյում գտնվող նրա հայրենի գյուղակի մոտով։ Առեւանգողները
նրան պահել են միայն մի քանի ժամ. նրանք հավանաբար զգացել են, որ,
ինչպես կենսագիրներից մեկն Է գրել, «Վախենամ, նրանից շատ վատ գնչու
դուրս կգար»։
Տասնվեց տարեկանում, որպես խոստումնալից ուսանող, Սմիթը կրթա–
թոշակ շահեց, որը նրան տարավ Օքսֆորդ։ Սակայն Օքսֆորդն այն
ժամանակ կրթական այնպիսի կենտրոն չէր, ինչպես այսօր է։ Կանոնավոր
կրթություն գրեթե չկար, ուսանողներին տրված էր ինքնակրթության ազա-
տություն՝ պայմանով, որ վտանգավոր գրքեր չկարդան։ Սմիթին գրեթե
հեռացնում էին. այն բանի համար, որ պահում էր Դեյվիդ Հյումի «Մարդկային
բնության տրակտատը»՝ մի աշխատություն, որն այժմ համարվում է XVIII
դարի փիլիսոփայական գլուխգործոցներից մեկը։
30
Օքսֆորդից հետո Սմիթը վերադարձավ Շոտլանդիա, որտեղ բարոյագի-
տական փիլիսոփայության պրոֆեսորի պաշտոն ստացավ Գլազգոյի համալ-
սարանում։ Սմիթի ժամանակներում բարոյագիտական փիլիսոփայությունը
շատ լայնածավալ գիտություն էր։ Մեզ են հասել նրա դասախոսությունների
նշումները, ուր նա խոսում է իրավագիտության, ռազմական գործի, հարկման
եւ «կառավարման» մասին, որը նշանակում Է Ներքին գործերի կառավարում,
այն, ինչ մենք կանվանեինք տնտեսական քաղաքականություն։
1759 թ. Սմիթը հրատարակեց «Բարոյական զգացմունքների տեսությու-
նը», որը բարոյագիտության ել փիլիսոփայության մի ուշագրավ ուսումնա-
սիրություն է։ Գիրքը լայն արձագանք գտավ։ Սմիթը գրավեց Լորդ Թւս–
ունսհենդի ուշադրությունը, որը մի օր դառնալու Էր ֆինանսների նախարար
եւ հայտնի Էր դառնալու որպես ամերիկյան թեյի վրա դրված տխրահռչակ
հարկի հեղինակ։ Թաունսհենդը Սմիթին վարձեց որպես իր խորթ որդու
մասնավոր ուսուցիչ, ել Սմիթը թողեց պրոֆեսորական պաշտոնն ու մի մեծ
ճանապարհորդություն սկսեց իր խնամարկյալի հետ։ Ֆրանսիայում նա
հանդիպեց Վոլտերին, Ռուսսոյին եւ Ֆրսւնսուա Քենեին՝ այդ հրաշալի
գիտնականին, որը սկիզբ դրեց ֆիզիոկրատիայի գաղափարին՝ տնտեսական
համակարգի գործունեության բացատրության աոաջին փորձին։ Սմիթն իր
«Ազգերի հարստությունը» նրան կձոներ, եթե Քենեն չմահանար։
1766թ. Շոտլանդիա վերադառնալով՝ Սմիթը կյանքի մնացած մասն
անցկացրեց գիտնականի մեկուսացած կյանքով։ Այս տարիներին Էր, որ
դանդաղ եւ մանրամասն շարադրվեց «Ազգերի հարստությունը»։ Երբ այն
ավարտված էր, Սմիթը մի օրինակն ուղարկեց Դեյվիդ Հյումին, որն արդեն
դարձել էր նրա մտերիմ ընկերը։ Հյումը գրել Է. «Կեցցես՛: Հրաշալի Է։ Ես
հիացած եմ Ձեր աշխատանքով…»։ Հյումը, ինչպես եւ յուրաքանչյուրն, ով
կարդացել էր այդ գիրքը, գիտեր, որ Սմիթը գրել Է մի աշխատություն, որն
ընդմիշտ պիտի փոխեր հասարակության ինքնաընկալումը։
Պատասխանը ներկայացնում է մեզ շուկայական համակարգի կենտրո-
նական՝ մրցակցության մեխանիզմը։ Յուրաքանչյուր ոք, ով մտածում է
ինքնաբարելավման մասին, չհոգալով ուրիշների մասին, բախվում է միեւ–
նույն շարժաոիթով մղվող հսկայական թվով մարղկանց։ Հարղյունս, շուկայի
յուրաքանչյուր գործիչ որեւէ բան վաճառելիս կամ գնելիս ստիպված է
հարմարվել իր մրցակիցների առւսջարկած գներին։
————————————— 31
Սմիթի ներկայացրած մրցակցության դեպքում այն արտադրողը, որը
փորձում է ավելի մեծ գին սաաջարկել. քան մյուս արտադրողները, ի
վիճակի չի լինի գնորդ գտնել։ Այն մարդը, որ աշխատանք փնտրելիս ավելի
շատ է պահանջում, քան առկա աշխատավարձն է, չի կարողանա աշխատանք
գտնել։ Եվ մի ձեռնարկատեր, որ փորձում է վճարել ավելի քիչ, քան իր
մրցակիցները, իր աշխատատեղերի համար չի կարողանա աշխատող գտնել։
Այս ձեւով շուկայական մեխանիզմն իր մասնակիցներին հարկադրում է մի
կարգ, գնորդները պետք է գներ առաջարկեն ընդդեմ մյուս գնորդների ել
հետեւաբար չեն կարող համախմբվել ընդդեմ վաճառողների։ Վաճառողները
պետք է մրցեն այլ վաճառողների հետ եւ հետեւաբար չեն կարող իրենց
կամքը թելաղրել գնորդներին։
Բայց շուկան ունի նաեւ երկրորդ՝ հավասարապես կարեւոր գործառույթը։
Սմիթը ցույց է տալիս, որ շուկան կկարգավորի ապրանքների արտա-
դրությունը. որոնց կարիքն ունի հասարակությունը եւ այն քանակով, որ
պետք է հասարակությանը, առանց որեւէ մեկի կողմից որեւէ հրամանի։
Ենթադրենք, սպառողներն ուզում են ավելի շատ կաթսաներ եւ ավելի քիչ
թավաներ, քան արտադրվում է։ Հասարակությունը կգնի եղած բոլոր
կաթսաները, եւ արդյունքում դրանց գները կբարձրանան։ Եվ ընդհակառակն,
թավաների արտադրությունը կնվազի, թավա արտադրողները կջանան ա–
զատվել կուտակված ապրանքից, եւ ղրանց գները կիջնեն։
Ապա վերականգնիչ ուժն է մտնում խաղի մեջ։ Կաթսաների գնի աճին
զուգընթաց կաճի այդ արտադրության շահույթը, իսկ թավաների գնի
նվազման հետ կնվազի այդ գործի շահույթը։ Եվս մեկ անգամ կսկսի գործել
ինքնաբարելավման ազդակը։ Կաթսաների բարգավաճ արտադրության ձեռ-
նարկատերերը կձգտեն ընդարձակել իրենց գործը, վարձելով ավելի շատ
արտադրության գործոններ՝ շատ աշխատողներ, շատ տարածություն, շատ
հիմնական միջոցներ, իսկ շնորհազուրկ թավաների արտադրության ձեռ-
նարկատերերը կնվազեցնեն իրենց օգտագործած արտադրության գործոն-
ները՝ ազատելով աշխատողներին, վարձակալության տալով իրենց արտադ-
րական տարածքները, կրճատելով կապիտալ ներդրումները։
Հետեւապես, կաթսաների արտադրությունը կաճի, իսկ թավաներինը՝
կնվազի։ Սա հենց այն է, ինչ հասարակությունն ուզում էր։ Շուկայի
ճնշումները կարծես մի Անտեսանելի ձեռքով (եթե օգտագործենք Սմիթի
հիանալի արտահայտությունը) անհատների եսասիրական գործունեությունը
մղում են սոցիալապես խելամիտ ուղղությամբ։ Այսպիսով, մրցակցական
համակարգի աշխատանքը եսասիրական մղումները վերածում է հասա-
րակության համար օգտակար արդյունքների, Անտեսանելի ձեռքը (բառեր,
որոնք բնութագրում են ողջ գործընթացը) հասարակությունը պահում է
—————————————————— 32
ճիշտ ուղու վրա՝ երաշխավորելով, որ վերջինս արտադրի այն ապրանքները
եւ ծառայությունները, որոնց կարիքն ունի։
Սմիթի նկարագրությունը, թե ինչպիսի ճարպկությամբ է շուկան գործում,
միշտ հետաքրքրություն է առաջացրել։ Տնտեսագիտության մեծ մասը, ինչ-
պես ավելի մանրամասն կտեսնենք հետագայում, զբաղվում է այդ Անտե-
սանելի ձեռքի աշխատանքի մանրազնին ուսումնասիրությամբ։ Իհարկե,
միշտ չէ, որ դա գործում է։ Տնտեսական կյանքի բնագավառներ կան, ուր
Անտեսանելի ձեռքն ամենեւին չի գործադրում իր ազդեցությունը։ Օրինակ,
շուկայական յուրաքանչյուր համակարգում ավանդույթն իր դերն ունի վար-
ձատրության ոչ շուկայական մեթոդներում, ինչպիսին է, ասենք, հավելավճա-
րը։ Նույն ձեւով, հրամայականությունը միշտ առկա է գործարարության
կամ կառավարական իշխանության գործադրման մեջ, օրինակ, հարկումը։
Ավելին, շուկայական համակարգը չի կարոդ ապահովել հասարակական
որոշակի ապրանքներ, որոնք հնարավոր չէ մասնավոր ձեւով շուկա հանել,
ինչպես, ասենք, ազգային պաշտպանությունը, հասարակական կարգ ու
կանոնը։ Սմիթը գիտեր այդ մասին եւ ընդունում էր. որ դրանք պետք է
ապահովվեն կառավարության կողմից։ Այնուհետեւ. շուկան միշտ չէ. որ
համապատասխանում է հասարակության բարոյական եւ գեղագիտական
չափանիշներին կամ կարող է արտադրել այնպիսի ապրանքներ, որոնք
շահութաբեր Են, բայց սպառման համար՝ վնասակար։ Սենք կանդրադառ-
նանք այս հարցերին, երբ հերթը գա։ Այս պահին, սակայն, հիանանք Սմիթի
հիմնավոր խորաթափանցությամբ, քանզի նա իր եւ գալիք բոլոր սերունդ-
ներին ցույց տվեց, որ շուկայական համակարգը մի հզոր ուժ է հասա-
րակության կանոնավոր մատակարամսւն գործում։
Նա ցույց տվեց նաեւ. որ դա ինքնսւկարգավորվող համակարգ է։ Շուկայի
հիանալի հետեւանքն այն է. որ այն ինքն իր խնամակալն է։ Եթե որեւէ
մեկի գները, աշխատավարձերը կամ շահույթները շեղվում են համընդհա-
նուր մակարդակից, ապա մրցակցության ուժը կստիպի դրանց իրենց տեղը
վերադառնալ։ Զարմանալի պարադոքս, շուկան, որը տնտեսության ազա-
տության գագաթնակետն է. դառնում է տնտեսության ամենախիստ վերակա-
ցուն։ Սիշտ էլ հնարավոր է դիմել թագավորին որեւէ խնդրագրով։
Շուկան ոչ մի խնդրանք չի ընդունում։
Քանի որ շուկան ինքն իր կարգավորիչն է, ապա Սմիթը դեմ էր
կառավարության ւէիջամտությանը անձնական շահի ու մրցակցության գոր-
ծերին։ Հետեւաբար, 13ւտտ62–ք3մ6–ը դարձավ նրա հիւՌւարար վփլիսոփա–
յությունը ել մինչեւ օրս էլ պահպանողական տնտեսագետների համար մնում
է այդպիսին։ Ինչեւէ, Սմիթի նվիրվածությունը Անտեսանելի ձեռքի գաղա-
փարին նրան երդվյալ պահպանողական չդարձրեց։ Նա զգուշավոր է կա-
ռավարության միջամտության հարցում, սակայն ոչ բւււցարձակւււպես դեմ։
——————————————————— 33
Ավելին, «Ազգերի հարստությունը» ողողված է արտագրողների դասակարգի
«ագահ ու ժլատ» վարքը խայթող դիտողություններով եւ ակնհայտ համակ-
րանքով՝ աշխատավոր մարդու նկատմամբ, մի բան, որ Սմիթի ժամանակնե-
րում այնքան Էլ հարգի դիրքորոշում չէր։ Այն, ինչը Սմիթին ի վերջո
դարձնում է պահպանողական (եւ այստեղ նրա հայացքները համընկնում
են ժամանակակից հայացքներին), նրա հավատն է, որ տնտեսական ազա-
տության վրա հիմնված «բնական ազատությունն» ի վերջո շահավետ կլինի
հասարակության համար ընդհանրապես։
Ավելորդ է ասել, որ այս հարցին բազմիցս կանդրադառնանք։ Բայց
Ադամ Սմիթի պատմությունը դեռ չենք ավարտել։ Ներքուստ կապակցված
շուկայական համակարգի մասին նրա հրաշալի պատկերացումին համապա-
տասխանում է մեկ այլ՝ հավասարապես նոր եւ հրաշալի գաղաւիար։ Սմիթը
տեսավ, որ «բնական ազատության» համակարգը՝ իր կամքին թողնված
շուկայական համակարգը, կաճի, որ այսպիսի երկրի հարստությունը հա-
րաճուն կավելանա։
Ի՞նչն էր առաջ բերել այս աճը։ Ինչպես եւ նախկինում, շարժիչ ուժը
ինքնաբարելավման մղումն էր, շահույթի ծարավը, «ւիող շինելու» մարմաջը։
Սա նշանակում է, որ յուրաքանչյուր ձեռնարկատեր մշտապես ձգտում է
կապիտալ կուտակել, մեծացնել ձեռնարկության հարստությունը, որն իր
հերթին մղում է յուրաքանչյուր ձեռնարկատիրոջ ավելացնել արտադրանքի
վաճառքը՝ ավելի մեծ շահույթ ստանալու հույսով։
Բայց ինչպե՞ս ավելացնել վաճառքը այնպիսի ժամանակներում, երբ դեռ
գոյություն չուներ գովազդը՝ մեր իմացած ձեւով։ Սմիթի պատասխանն է՝
բարելավելով արտադրողականությունը, մեծացնելով աշխատուժի արդյուն-
քը։ Իսկ արտադրողականության աճ տանող ճանապարհը շատ պարզ է.
բարելավել աշխատանքի բաժանումը։
Ազգերի աճող հարստության (մենք կասեինք՝ աճող արտադրության)
Սմիթի գաղափարում աշխատանքի բաժանումը կենտրոնական դեր է խա-
ղում, ինչպես պարզորոշ եւ անմոռանալի նկարագրված է գնդասեղի գործա-
րանի հետեւյալ օրինակում։
«Սեկը ձգում է մետաղալարը, մյուսը՝ ուղղում, երրորդը կտրում է,
չորրորդը՝ սրում, հինգերորդը հղկում է մի ծայրը՝ գլխիկը դնելու համար։
Գլխիկը պատրաստելը պահանջում է երկու կամ երեք տարբեր գործո-
ղություն. գլխիկն ամրացնելը հատուկ աշխատանք է, սպիտակեցնելը՝ մեկ
այլ աշխատանք, նույնիսկ գնդասեղները թղթով փաթաթելն ինքնին առան-
ձին գործ է…
Ես տեսել եմ այսպիսի մի փոքր արհեստանոց, ուր աշխատում էր միայն
տասը մարդ, եւ նրանցից մի քանիսը կատարում էին երկու կամ երեք
տարբեր աշխատանք։ Թեպետ նրանք աղքատ էին եւ, հետեււսբար, անհրա–
———————————————- 34
ժեշւո սարքավորումն էլ ցածրորակ, ուժերը լարելու դեպքում, կարող էին
պատրաստել օրական շուրջ 12 ֆունտ գնդասեղ։ Մի ֆունտը կազմում էր
միջին չափի 4 000 գնդասեղից ավելի։ Հետեւաբար, այս տասը հոգին կարող
էր օրական 40 000 գնղասեղ պատրաստել… Իսկ եթե նրանք բոլորը
աշխատեին առանձին եւ մեկը մյուսից անկախ, ոչ մեկը չէր կարողանա
հավանաբար օրական 20 կամ նույնիսկ մեկ գնդասեղ սարքել» :
Ինչպե՞ս պետք է զարգացնել աշխատանքի բաժանումը։ Սմիթը հիմ-
նական կարեւորությունը տալիս է գնդասեղների պատրաստման իր նկա-
րագրության մեջ արդեն նշած ձեւին. խնդրի լուծման բանալին սարքավո-
րումն է։ Աշխատանքի բաժանումը, հետեւաբար աշխատանքի արտադրո-
ղականությունը մեծանում է, երբ արտադրության ընթացքը ստանձնում կամ
դրան օգնում եւ աջակցում են մեքենաները։ Այսպիսով, ընդարձ՛ակման
ձգտող յուրաքանչյուր ձեռնարկություն, բնականաբար, սկսում է արտադրու-
թյան մեջ ներդնել ավելի շատ մեքենաներ՝ որպես իր աշխատողների
արտադրողականությունը բարձրացնելու միջոց։ Դրա շնորհիվ, շուկայական
համակարգը դառնում է կապիտալ կուտակելու վիթխարի ուժ, հատկապես
մեքենաների եւ սարքավորման տեսքով։
Ավելին, Սմիթը ցույց տվեց, որ շուկայական համակարգի ինքնակար-
գավորող հատկանիշի նշանակալից կողմերից մեկը արտադրության աճը
ապահովող նրա հատկությունն է։ Չմոռանանք , որ աճը տեղի էր ունենում,
որովհետեւ ձեռնարկատերերը տեղադրում էին աշխատանքի բաժանումը
բարելավող մեքենաներ։ Բայց քանի որ դրանով նրանք ավելացնում էին
աշխատուժը, չի՞ նշանակում արդյոք, որ աշխատավարձը կաճեր, որովհետեւ
բոլոր ձեռնարկատերերը մրցակցում էին աշխատուժ վարձելու համար։ Եվ
արդյոք դա չէ՞ր քամի շահույթները եւ ցամաքեցնի այն միջոցները, որոնցով
պետք է գնվեին մեքենաները։
Սակայն վերստին գործում է շուկայի ինքնակարգավորման մեխանիզմը։
Ինչպես Սմիթը ցույց տվեց, աշխատուժի աճող պահանջներին համապա-
տասխանեցվում է աշխատուժի աճող առաջարկը, այնպես որ աշխատավար-
ձերը չեն աճի կամ կաճեն չափավոր։ Պատճառը ճշմարտանման էր։ Սմիթի
ժամանակներում մանկական մահացությունը սարսափելի չափերի էր հաս-
նում։ «Շոտլանղիայի լեռնային շրջանում շատ սովորական երեւույթ էր,–
գրում է Սմիթը,– որ քսան երեխա ծնած մոր միայն երկու երեխան են
կենդանի մնում»։ Աշխատավարձի աճի հետ հնարավոր կդառնար ընտանիքի
համար ավելի լավ սնունդ ապահովել եւ հետեւաբար, մանկական մահա-
ցությունը կնվազեր։ Շուտով ավելի շատ աշխատուժ հնարավոր կլիներ
——————————— 35
վարձե լ. Սմիթի ժամանակներում տասը տարեկանը աշխատանքայ ի ն տարիք
էր: Աշխատուժի ավել ի մեծ քանակ ը կզսպեր աշխատավարձի աճը, եւ
ւււյսպիսով կապիտալի կուտակումը կշարունակվեր : Ին չպես համակարգ ն իր
կարճատե լ կենսունակությունը ապահովում էր կաթսանե րի եւ թավանե րի
արտադրանքը ինքնակարգավորել ով, այ նպես էլ ապահովում էր իր երկւս-
րատեւ կենսունակո ւ թ յունը’ անընդհատ աճն ինքնակարգավո րե լ ով:
Իհարկե, Սմիթը գ ր ե լ է մի աշխարհի մասին, որը վաղու ց արդեն անց յալ
է, մի աշխարհ, ուր տասը հոգիանոց գործարանը, թեեւ փոքր, բայց բավական
կարեւոր բան էր հիշատւսկել ու համար, ուր առեւտրական եւ ն ո ւ յ նիսկ
ֆեո դալական մնացուկ-սահմանափակումները որոշում էին, թե գործատուն
քանի աշկերտ իրավունք ուներ վար ձ ե լ այս ու այն արհեստում , ուր
արհմիություններն ընդհանու ր առմսւմբ անօ րինական էին, ուր հասարակական
օրենսդրու թ յ ո ւ ն գրեթե , չկար եւ, ամենակարեւորը, ժ ո ղովրդի ճ նշո ղ
մեծամասնությունը չ քավոր էր:
Սակայն Սմիթը տեսավ այն ժամանակ դեռ լիովին չձեւավորված տնտե սական
համակարգի երկու կարեւոր հատկանիշներ, աոաջին, որ մրցունակ,
շահութատեն չ անհատների հասարակությունը կարող է ապահովե լ իր
կանոնավո ր ն յ ո ւթական մատակարարումը ինք նակար գավ ո ր ո ղ շուկայական
մեխանիզմ ի միջոցով, եւ երկրորդ , որ այսպիսի հասարակությունը կապիտա լ
կուտակել ու միտո ւ մ ունի, եւ դրանո վ մեծացնում է արտադրո ղականութ յ ո ւն ն
ու հարստութ յունը : Այս խորաթափանցութ յ ո ւ ն ը դեռ վերջին խոսքը չէ: Արդեն
նշ ե լ ենք, որ շուկայական մեխանիզմ ը միշտ չէ, որ հաջող է գործում, եւ
մեր հաջո րդ երկու տնտեսագետները ցույց կտան, որ աճի գո ր ծ ը նթաց ը
զ երծ չէ լուրջ թերու թ յ ո ւ ն ն ե ր ի ց : Բայ ց այս մտքերը մ ի ն չ այժմ էլ կենսունակ
են: Երկո ւ դար անց էլ զարմանո ւմ ենք ոչ թե Սմիթի սխալականության,
այ լ նրա խորաթափանց ութ յա ն վրա: Եվ որպես տնտեսագետներ մենք
իսկապես դեռ նրա աշակերտներն ենք:
36
