Տնտեսագիտություն բոլորի համար:
Գլուխ 10.4. ԹՂԹԱԴՐԱՄ ԵՎ ՈՍԿԻ:
Գլխավոր էջ Տնտեսագիտություն բոլորի համար:
MLM — Զահլահանություն թե՞ բիզնես:
Թե ինչպես է կենտրոնական դրամատունը տնօրինում մեր դրամը,
կիմանանք հաջորդ գլխում: Բայց մինչ «ի նչ է փողը» հարցի քննարկումն
ավարտելը, անհրաժեշտ է բացել եւս մեկ’ վերջին գաղտնիքը, որտեղից է
իսկապես փողը (թղթադրամներն ու ստւսկները) գալիս եւ ուր է գնում: Եթե
ուշադիր զննենք դոլարի որեւէ դրամանիշ, կտեսնենք Federal Re s erve
փ փ
Note բառերը, այսինքէւ’ դրամանիշը կենտրոնական դրամատնային համակարգի
կողմից թողարկված թղթադրամ է: Հիմա պարզ է, թե որտեղից
են մարդկանց ձեռքին թղթադրամները, պարզապես դուրս են գրում իրենց
հաշիվներից: Իսկ առեւտրային դրամատները, տեսնելով , որ իրենց
պահեստարաններում կանխիկ դրամը պակասում է, Կենտրոնական դրամատան
իրենց շրջանային մասնաճյուղերին խնդրում են առաքել այնքան նոր
կանխիկ դրամ, որքան իրենց հարկավոր է:
Իսկ ի՞նչ է անում մասնա&յուղ-ղրւսմատունը: Իր պահեստարանից հանում
է մեկ, հինգ եւ տասը ղոլարանոց դրամանիշերի կապոցներ (ուր տպագրված
թղթերի այդ կույտը դրամական որեւէ իմաստ չունի), իր ւսնդամ-դրամատ-
ների հաշվեկշիռների դիմաց գրանցում է պատվիրված անհրաժեշտ քանակությունը
եւ այդ կանխիկ դրամը զրահամեքենայով առաքում պսւտվիրա-
տուներին: Քաէփ դեռ այս թղթադրամների կապոցները գտնվում են ան-
դամ-դրսւմատների տնօրիէւության տակ, դրանք դեռեւս վաղ չեն: Բայց
շուտով կանցնեն բնակչությաէւ ձեռքն ու կվերածվեն վաղի: Չպեւոք է
մոռանալ, իհարկե, որ, ի հետեւանս, բնակչություէւն այդ նույն քանակով
քիչ փող կունենա իր հաշվին:
134
Դրամի այս թողարկումը կարո՞ղ է անվերջ շարունակվել: Կարո՞ղ Է
Կենտրոնական դրամատունը տպել այնքան դրամ, որքան ցանկանա: Ենթադրենք,
թե որոշեց գանձատան դրամահատարաններում պսոովիրել տրիլիոն
դոլարի արժողությամբ թղթադրսոքներ: Ի՞նչ կլինի, երբ այդ թղթադ-
րալքները հասնեն մասնաճյուղ- դրամատներ: Պարզապես պահեստարաններում
փոշու բուն կդառնան: Կենտրոնական դրամատունը ոչ մի կերպ չի
կարող թողարկել իր դրամը, մինչեւ որ բնակչությունը կանխիկ դրամի
կարիք չունենա: Իսկ բնակչության կանխիկ դրամի պահանջը մշտապես
սահմանափակված Է փողի այն քանակությամբ, որն առկա Է նրա ընթացիկ
հաշիվներում:
Այնպես որ, տպագրական մամլիչի’ թղթադրամ «գրտնակելու» տեսարանը
պետք Է նայել այս ամենը հաշվի առնելով: Այնպիսի երկրում, ինչպիսին
հիտլերյան Գերմանիան Էր, որտեղ մեծամասնությունը վարձատրվում Էր
կանխիկ, այլ ոչ թե վճարագրով, ավելի դյուրին Էր դրամանիշեր ունենալ
շրջանառության մեջ, քան ամերիկյան գերզարգացած դրամւսվճարագրային
համակարգում: Գնաճ տանող ուղիները բազմաթիվ են, բայց դրամի տպագրումն
ինքնին հավանաբար, դրանցից մեկը չէ*
Ի՞նչ է ստացվում, փող տպելու այս գործընթացին վերջ չկա՞: Ի սկզբանե
եղել են Կոնգրեսի կողմից դրված սահմանաւիակումներ, որոնք պահանջում
էին, որ կենտրոնական դրամատունը խոշոր դրամանիշերի արժեքի առնվազն 25
տոկոսին հավասար ոսկու վկայականներ պահի (ոսկու վկայականը ԱԱՆ-ի գանձատան
կողմից թողարկվող թղթադրամի հատուկ տարատեսակ է, որը 100 տոկոսով
ապահովված է Քենթաքի նահանգի Ֆորթ Նոքս քաղաքում պահվող ոսկու ձուլակտորներով):
Գնաճի տեմպերը եւ դոլարի միջազգային արժեքի անկումը 1960-ւսկան-
ներին աստիճանաբար հանգեցրին մի իրավիճակի, երբ ոսկու մեր պաշարները չէին
կարողանում ապահովել օրենքով պահանջվող քանակը: Ստեղծված իրավիճակից
դուրս ՛գալու ըստ էության, երկու ուղի կար: Առաջին, իջեցնել ոսկով սւպահով-
135
վսւծության 25 տոկոսի պահանջը մինչեւ, ասենք, 10 տոկոսի: Երկրորդ,
պարզապես հանել ոսկով ապահովվածության պահանջը: 1967 թվականին
Կոնգրեսը, առանց ավելորդ քաշքշուկի, ընդունեց երկրորդ ուղին:
Ի՞նչ տարբերություն դրամի’ ոսկով ապահովվածության ու չսւպահով-
վածության միջեւ: Տնտեսագետի տեսանկյունից’ ոչ մի տարբերություն:
Ոսկին մոգական ազդեցությամբ երկար Եւ հարուստ պատմություն ունեցող
մետաղ է, այստեղից էլ’ դրամի թիկունքում ոսկի ունենալու անժխտելի
հոգեբանական օգտակարությունը: Քանի դեռ փողը ոսկով հարյուր տոկոսով
փոխարկելի չէ, ասրս ւքւող օգտագործողները վստահություն են պահանջելու:
Եթե վստահությունը սասանվեց’ կարժեզրկվի, իսկ քանի դեռ կասկած չի
հարուցում, ապա «փողը ոսկու գին ունի»:
Այսպիսով, երկրի ներսում օգտագործվող վւողի’ ոսկով ապահովված
լինելը կամ չլինելը զուտ հոգեբանական խնդիր է: Բայց, ելնելով հարցի
կարեւորությունից. արժե ավելի խորանալ էության մեջ: Ենթադրենք մեր
փողը հարյուր տոկոսով փոխարկելի է ոսկով, ենթադրենք նաեւ, թե ոսկե
ստակներ ենք օգտագործում որպես դրամ: Արդյո՞ք մեր տնտեսության
գործունեությունը կբարելավվի:
ժամանակ առ ժամանակ այս կամ այն տիպի ոսկու ստանդարտի
նկատմամբ հետաքրքրության (այլ ոչ, իհարկե, վստահության) պոռթկում է
բռնկվում: Սակայն դժվար չէ տեսնել, որ ոսկու ստանդարտը մեր ուսերին
մի շատ բարդ պրոբլեմ կդնի, որը մեր էւերկսւ դրամական համակարգը
լուծում է առանց դժվարության: Խնդիրն այն է, թե տնտեսության կարիքները
ւիուիոխվելիս դրամի մատակարարումը ինչպե՞ս ենք ավելացնելու կամ
նվազեցնելու: Ոսկե ստակների պարագայում կամ դրամի «սառեցված»
պաշար կունենանք, կամ դրամի մատակարարումը կախված կլինի ոսկու
հաջող արդյունահանման մեր բախտից կամ ընթացիկ միջազգային առեւտրի
ողորմածությունից, որը եւ կորոշի’ կունենա՞նք ոսկի, թե ոչ: Այս հարցին
դարձյալ կանդրադառնանք 19-րդ գլխում: Ի դեպ, ոսկե դրամանիշը չի կարող
կանխել գնաճը: Ինչպես շատ երկրների վւորձը ցույց է տվել, միջազգային
առեւտրի քմահաճ կամքով կամ բախտի բԵրմսւմբ ոսկու հանքեր հայտնաբերելով’
այդ երկրների ոսկու պաշարները շատ ավելի արագ էին աճում,
քան փաստացի արտադրանքի թողարկումը:
Այդ դեպքում ինչպե՞ս բացատրել ոսկի գնելու’ ողջ աշխարհով տա-
*
րածված տենդը, որը մեկ ունցիա : ոսկու պաշտոնական գինը 1971 թ. 35
դոլարից բարձրացրեց մինչեւ 800 դոլար եւ ավելի’ 1979 թ., մինչեւ նորից
կիսով չափ ընկավ:
136
Եվ դարձյալ, տնտեսագետներն այս երեւույթի ոչ մի խելամիտ բացատրություն
չունեն: Ոսկին ոչինչ չի պարունակում, որը նրան դարձներ առավել
արժեքավոր, քան արծաթը, ուրանը, հողը կամ աշխատուժը: Իսկապես,
դատելով որպես օգտակար արժեքների աղբյուր, մարդկային պահանջմունքների
տեսականու մեջ ոսկին բավականին համեստ տեղ է զբաղեցնում:
Մարդկանց (հարուստ թե աղքատ, գիտուն թե անգրագետ)’ ոսկի ունենալու
տենչի միակ պատճառն այն է, որ ոսկին դարեր ի վեր մեր երեւակայությունը
գրավող մետաղ է եղել: Ուստի, շատ բնական է, որ դժվար ժամանակներում
շրջվում ենք դեպի հարստության այս կայուն խորհրդանիշը’ որպես ապագայում
մեր գնողունակությունը պահպանող ամենահուսալի միջոցի: ճիշտ
թե սխալ, դարեր շարունակ ոսկին դիտվել է որպես մարդկության նյութական
արժեքների ամենավստահելի պաշար: Կմնա՞ այդպիսին ընդմիշտ,
եւ եթե այո, ապա որքա՞ն արժեքավոր կլինի: Բացարձակապես ոչ մի
պատասխան չկա այս հարցերին:
Փողը բացառիկ եւ զարմանալի հայտնագործություն է: ժամանակ առ
ժամանակ, որպես փողի մոգական խորհրդանիշ են ծառայել սւմենաաներե-
ւակայելի բաներ’ շնաձկան ատամ, խեցի, վւետուր, ծառի կեղեւ, մորթի,
վերմակ, կարագ, ծխախոտ, կաշի, պղինձ, աիծաթ, ոսկի եւ (ամենազարգա-
ցած ազգերի մեջ) նկարազարդ թղթի կտորներ կամ համակարգիչով տպած
թվեր: Փաստորեն, որպես փող կարելի է օգտագործել ցանկացած բան’
պայմանով, որ բնակւււնորեն կամ արհեսաականորեն հազվագյուտ լինի,
այնպես, որ մարդիկ միմիայն հատուկ մշակված ճանապարհներով կարողանան
դրանց տիրել: Բոլոր խորհրդանիշերի «թիկունքում կանգնած»
առանցքային պահանջը, այնուամենայնիվ, վստահությունն է: Փողն իր
էական նպատակներին ծառայում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ հավատ
ունենք դրա նկատմամբ: Դադարում է գործել այն պահից, երբ այլեւս չենք
հավատում: Ասում են. «Փողը հույս է, որով մարդ ապրում է»:
137
