ՇՈՒԿԱՆ ԸՆԴԴԵՄ ՊԼԱՆԻ
Գլխավոր էջ Տնտեսագիտություն բոլորի համար:
Շեղումը պլանավորումից դեպի շուկա սկզբունքային նշանակության հարց է հարուցում: Իսկ ինչո՞ւ առհասարակ պլանավորել: Ինչո՞ւ թույլ չտալ շուկային ստանձնել համակարգման խնդիրը, որը, ինչպես պարզ դարձավ, արդյունաբերության պլանավորողների համար մի հսկայական խոչընդոտ է: Չէ՞ որ շուկան ինքը պլանավորող մեխանիզմ է: Ի վերջո, շուկայում շահութաբերության ազդանշանն է ծառայում, որպես միջոցների ու աշխատուժի բաշխման ուղեցույց: Պահանջարկը կանխատե- սելով կամ պահանջարկին հետեւելով’ ձեռներեցները մասնավոր ֆոնդերը ռիսկի են ենթարկում, արտադրության միջոցներ ստեղծում, հույս ունենալով, որ ապագայում դրանց կարիքը կզգացվի: Միաժամանակ, արդյունաբերական այդ ելունների աճին զուգընթաց, դրանց շուրջն առաջանում են ավելի փոքր, արբանյակ ձեռնարկություններ’ սպասարկելով դրանց կարիքները: Յուրաքանչյուր ճյուղում նյութերի հոսքն այսպիսով կարգավորվում է մասնավոր պահանջարկի գործոններով, որոնց ազդանշանը գների բարձ րացումը կամ իջեցումն է: Յուրաքանչյուր պահ, աճող արտադրությունները մագնիսի պես ձգում են երկրորդական ձեռնարկությունների պահանջարկը, մինչ իրենք, իրենց հերթին, ուղղորդվում, խթանվում կամ դանդաղեցվում են գնողունակ հանրային պահանջարկի ճնշմամբ: Միաժամանակ, ի հակա կշիռ պահանջարկի այս ձգողական ուժերին, գործում է «համառ» առաջարկը’ արտադրողների սահմանած գները: Պահանջարկի եւ առաջարկի կիզակե տում գործում է զարգացման հանընդհանուր ջանքերը համադրող սոցիա լական հրաշալի մի գործիք: Շուկայական համակարգերի այս արտասովոր ունակությունը հարուցում է զարգացման տարբեր աստիճաններին պատշաճող տնտեսական վերա հսկման տարբեր մեխանիզւՈյերի հարցը: Պլանավորման որոշ ձեւեր, ինչպի սիք կիրառվում են Չինաստանում կամ Աաուդյան Արաբիայում, թվում են անհրաժեշտ’ լճացած, ավանդական տնտեսությունները մեռյալ կետից հա նելու համար: Զարգացման գործընթացը թափ առնելուն պես, շուկայի հարաբերական գործառութային արժանիքները եւ վարչահրամայական մե-
252
խւսնիզմները սկսում են փոխվել: Զանգվածային խնդիրների (տնտեսական ու սոցիալական փոփոխություննԵրի կենսագործում, արդյունաբերության ստեղծում, գյուղատնտեսության ռացիոնալացում) պլանավորումից հետո մեկ այլ, առավել կարեւոր խնդիր է ծագում: Դա արդյունավետության, հասա րակության անթիվ-անհամար արտադրողական ուժերը համաձայնեցված ու սահուն գործող ամբողջության մեջ ի մի բերելու խնդիրն Է: Զարգացման ճանապարհի ծաղկուն շրջանում շուկայական մեխանիզմը հեշտությամբ գերազանցում Է վարչահրամայական ապարատին, որպես հա մակարգման այս դժվարին խնդիրն իրականացնող միջոց: Շահութատենչ յուրաքանչյուր ձեռներեց, արդյունաբերական առեւտրական միջնորդ, մե ծածախ գնորդ-գործակալ, ըստ Էության, դառնում են վիթխարի եւ մշտարթուն շուկայական տնտեսության մի մաս: Վարչահրամայական համակարգերը չեն կարող հեշտությամբ կրկնապատկել իրենց ջանքերը: Պարապուրդները, ոչ պիտանի արտադրանքը, սղությունը, վատնումները, ստորակարգության ծան րաշարժ, բյուրոկրատական աշխատաձեւն ու բյուրոկրատ պաշտոնյաները, սովորաբար, խոչընդոտում են պլանային տնտեսությանը’ առավելագույն արդյունավետությամբ գործելու: Այս ամենը վաղանցիկ եւ հեշտությամբ հարթվող խնդիր չէ: Քսաներորդ դարի հիմնական դասերից մեկն այն է, որ պլանավորում բառը չափազանց հեշտ է արտասանել եւ չափազանց դժվար’ վերծանել: Երբ նպատակները դեռեւս պարզունակ են, իսկ գործողությունների առաջնաԻերթությունը’ անվիճարկելի, ինչպես, օրինակ, երբ երկիրը փորձում է դուրս գալ ավան դական անցյալի ճաԻճից, պլանավորումը կարող է հրաշքներ գործել: Սակայն, երբ տնտեսությունը հասնում է բարդության որոշակի աստիճանի, երբ տասը գործողությունների համակարգումը տեղի է տալիս տասը հազար գործողությունների համակարգման առջեւ, բազմաթիվ պրոբլեմներ են ծա գում, որովԻետեւ պլանային տնտեսությունը բնական ներդաշնակություն չի ապահովում մասնավոր ձեռնարկումների եւ հանրային կարիքների միջեւ: Ահա այստեղ է, որ շուկան իր հավասարը չունի: Յուրաքանչյուր ձեռնարկություն պետք է միավորի իր արտադրության գործոնները, «մի աչքը» գների վրա լինի, մյուսը’ արտադրողականության, որպեսզի յուրա քանչյուր գործոն հնարավորին չափ արդյունավետ օգտագործվի: Այսպիսով, միայն իրենց շահույթներն առավելագույնի հասցնելու նպատակ հետապնդե- լով’ շուկայական համակարգի միավորները, ակամա, ձգտում են առավելա գույնի հասցնել նաեւ շուկայի, որպես ամբողջություն, արդյունավետությունը: Առավել ուշագրավ է, որ ընդամենը մեկ գործող կանոնը բավական է իրականացնելու մասնավոր եւ հանրային նպատակների այս արտակարգ զուգադիպությունը: Այդ միակ կանոնը հետեւյալն է’ առավելագույնի հասցնել շահույթները: Մրցակցային միջավայրում ձեռներեցները, փաստորեն, հա֊
253
մակարդը արդյունավետության են մղում ոչ թե ջանալով առավելագույնի հասցնել ֆիզիկական միավորներով արտահայտված արտադրանքը, ոչ թե խրթին կանոնադրություններով ղեկավարվելով, այլ կենտրոնանալով հաջո ղության այդ միակ չափանիշի վրա: Այլ խոսքով, կապիտալիզմի պայման ներում շահույթը սոսկ արտոնյալ եկամուտների աղբյուր չէ, նաեւ հաջո ղության բազմակողմանի ել օգտակար ցուցանիշ է մի համակարգի, որը ձգտում է տրված միջոցներից առավելագույն Ինարավոր արդյունք ստանալ: Բացի այդ, շուկայական մեխանիզմը տնտեսական պրոբլեմները լուծում է սոցխսլական եւ քաղաքական նվազագույն վերաԻսկողության պայմաննե րում: Շուկայական հասարակությանը ներհատուկ դրդիչներից մղվելով’ շուկայի անհատ մասնակիցը կատարում է իր տնտեսական գործառույթը’ առանց իշխանությունների մշտական ուշադրությանն արժանանալու: Ի հակադրություն կենտրոնացված վարչահրամայական հասարակության իր նմանակի, որը հաճախ հարվածներ է կրում, խաբվում է կամ անգամ երկյուղում գործել այնպես, ինչպես սեփական շահերն են պահանջում, շուկայական համակարգի դասական մասնակիցը անառարկելիորեն են թարկվում է շուկայի պահանջներին, որպես իր անձնական շուկայական «ազատության» հոժարակամ գործադրում: Ուստի, զարմանալի չէ, որ վարչահրամայական հասարակարգերում շու կայական մղիչ սկզբունքներ են ներդրվում: Եվ երբ այս հասարակարգերը քիչ թե շատ կարգավորված հունի մեջ ընկնեն, նույնպես կարող են օգտագործել ցանկությունն ու փողի ձգող ուժը’ իրենց հիմնական պլանների կատարումը դյուրացնելու համար: Տնտեսական ազատությունը, ինչպիսին մեզ Իայտնի է Արեւմուտքում, դեռես իրողություն կամ, նույնիսկ, պաշտոնական նպատակ չէ այդ երկրնե- րից որեւէ մեկում: Գործադուլի իրավունքը, օրինակ, ճանաչված չէ, ոչ էլ սպառողների շահերին արձագանքող, շարժունակ շուկայական համակարգին թույլ է տրվում անարգել ներգործել տնտեսական զարգացման գլխավոր ուղղության վրա: Սակայն գործարանային մակարդակով գործողությունների հարաճուն ազատության ներմուծումը համոզիչ կերպով հավաստում է, որ պլանային հասարակարգերում, տնտեսական զարգացման համապատասխան փուլում, շուկայական սկզբունքները հակված են որոշակի հող գտնելու:
254
