1.2. ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՓՈՒԼԵՐԸ
ՀԱՇՎԱՊԱՀԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՈՒՄ Hashvapahutyun. Hashvapahakan hashvarum.
Ինչպես ամեն մի գիտություն, տնտեսական հաշվառումը նույնպես ունեցել է
իր զարգացման փուլերը: Տնտեսական հաշվառման զարգացման փուլերը
միմյանցից տարբերվել են գործառնությունների գրանցումների կատարման
բովանդակությամբ: Տնտեսական հաշվառման մասնագետները նշել են հաշվառման
զարգացման փուլերը: Այսպես, օրինակ. Դ.Բ. Ստերնիսոնը առանձնացնում է
հաշվառման զարգացման հինգ փուլ. 1) գույքա-բնեղեն, 2) գույքա-դրամական, 3)
հաշվարկային, 4) պարզ հաշվապահություն, 5) հաշվեկշռային հաշվառում:
Գիտնականի այս դասակարգումը բավականին հիմնավոր Է, քանի որ
պայմանավորված Է հասարակական տնտեսական կյանքի զարգացման
աստիճանով:
1. Գույքա-բնեղեն հաշվառումը վերաբերում Է հասարակական֊
տնտեսական զարգացման ամենավաղ շրջանին, երբ մարդը սկսեց զբաղվել
ապրուստի միջոցների հայթայթմամբ. հաշվառման օբյեկտներ դարձան
անասունները, հողատարածությունները, ջրային ռեսուրսները և այլն: Հաշվառումն
անհրաժեշտ Է եղել, որպեսզի մարդիկ պահպանեին իրենց գոյության միջոցները:
2. Գույքա-դրամական հաշվառման փուլում հաշվառումը նոր զարգացում Է
ստանում: Հաշվառման մեջ միասնական դրամական չափիչի կիրառումը հնարավոր
դարձրեց գույքի բոլոր տեսակները բերել միասնական չափիչի, որով ավելի վաղ
գոյություն ունեցող հաշվառման գույքային և անձնական հաշիվները բերվեցին
միասնական հաշվառման համակարգի, այսպես կոչված պարզ հաշվառման
համակարգի: Այն հնարավոր դարձրեց համատարած և սիստեմատիկ դիտարկել
տնտեսական կյանքի փաստերը: Այս համակարգում կենտրոնական դերը
պատկանում Է անձնական հաշիվներին: Գույքա-դրամական հաշվառումը,
կիրառելով միասնական չափիչը, հնարավորություն տվեց տարբեր տեսակի իրեր
միացնել միմյանց’ նրանց արժեքների միջոցով (օրինակ’ աշխատանքի գործիքի,
աշխատանքի առարկայի, աշխատուժի և այլն):
3. Հաշվարկային հաշվառման փուլը սկսվեց այն ժամանակ, երբ
սեէիականատերը վճարումներ կատարեց այն սուբյեկտներին, ովքեր որոշակի
աշխատանքներ Էին կատարում իր համար հողն Էին մշակում, անասուններ Էին
15 ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՓՈՒԼԵՐԸ
—-
պահում և այլն: Փաստորեն, հաշվարկ կատարվեց սեփականատիրոջ և վարձու
սուբյեկտի միջև; Քանի դեռ հաշվառման մեջ չէր կիրառվում միասնական չափիչը
դրամը, վարձի վճարումը կատարվում Էր բնեղեն արտահայտությամբ:
Հաշվարկների հաշվառումը զարգացավ ու կատարելագործվեց հաշվառման մեջ
միասնական դրամական չափիչի կիրառման ժամանակ:
Արտադրության զարգացման վաղ շրջանում հաշվարկնսրը կատարվել են
պարզ հաշվառման միջոցով դեբետագրվել Է «Ա» ֆիզիկական անձը,
կրեդիտագրվել Է «Բ» ֆիզիկական անձը: Իսկ արտադրության զարգացման ավելի
ուշ շրջանում հաշվարկները ներառել են սեփականատիրոջ բոլոր հաշվարկներն
ինչպես իրավաբանական, այնպես Էլ ֆիզիկական անձանց հետ:
19-20-րդ դարերի արտադրության զարգացումը իր կնիքը դրեց հաշվարկների
կատարելագործման վրա: Հաշվապւսհությունը հաշվարկների համար սկսեց
կիրառել բազմաթիվ սինթետիկ և անալիտիկ հաշիվներ: Այդ հաշիվներով
հաշվառվում են նյութական ու դրամական արժեքները:
4.Պարզ հաշվապահության փուլ. Գույքային հաշվառումը և դրա հետագա
կատարելագործումը պայմանավորված Էր բնական թվերի և դրամի կիրառմամբ:
Հաշվապահության մեջ սկսվեց հաշվառման նոր փուլ, որը, ըստ գիտնականների
սահմանման, կոչվեց պարզ հաշվառում: Միջին դարերում Եվրոպայում պարզ
հաշվապահությունը ունեցել Է իր տարատեսակները’ կամերալ հաշվապահություն,
ունիգրաֆիական հաշվապահություն: Պարզ հաշվապահության սկզբնավորման
հենց առաջին պահից կատարվել Է տնտեսական կյանքի իրադարձությունների
գրանցում to — է ժամանակահատվածում, և այդ ամբողջ միջակայքում տեղի ունեցող
տնտեսական կյանքի փոփոխությունը դիտվել Է հաշվապահության ապարատի
կողմից: Եթե պարզ հաշվապահական համակարգը ներկայացնենք
կիբեռնետիկական համակարգի տեսքով, ապա այն կունենա ենթահամակարգեր 1)
սկզբնական փաստաթղթերի, 2) տվյալների ամփոփման, 3) հաշվետվության: Այս
համակարգերը գործել են տնտեսական զարգացման բոլոր փուլերում:
5. Հաշվեկշռային հաշվառման փուլ. Կրկնակի գրանցումը հաշիվներում
ենթադրում Է տնտեսական տեղեկատվության ընդհանրացում և արտացոլում
հաշվեկշռում: Հաշվեկշռային հաշվառումը, փաստորեն, գոյություն Է ունեցել
հաշիվների առաջացմանը զուգընթաց: Դա ապացուցում Է նաև հաշվապահական
հաշվառման տեսությունը, հաշվեկշիռը բխում Է հաշիվներից և հաշիվները
հաշվեկշռից: Եթե հաշվեկշռային հաշվառմանը մոտենանք պատմական
տեսանկյունից, ապա հաշվառման տեսաբանները իրավացի են՝ հաշվեկշռի և
հաշիվների միջև փոխադարձ կապը հնարավոր Է միայն պարզ հաշվապահության
/ունիգրաֆիական/ պայմաններում:
16 ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԱՌՄԱՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ՓՈՒԼԵՐԸ
